Stąd władca piastowski, a później wójtowie krzyżaccy i starostwie grodowi króla polskiego sprawowali swą władzę nad ziemią dobrzyńską mającą w staropolskiej administracji rangę "nieoficjalnego województwa", ponieważ nie podlegała w jasny sposób żadnemu z ościennych województw (płockiemu, brzeskokujawskiemu czy inowrocławskiemu). Stąd książę piastowski Władysław Garbaty nadał prawa miejskie miastom Rypin i Lipno. Tu urzędy centralne kierowały korespondencję do "koła rycerskiego ziemi dobrzyńskiej". Wiele wskazuje na to, że Zamek w Bobrownikach stał się "jedną z pierwszych warowni polskich przystosowanych, w wyniku przebudowy, do obrony artyleryjskiej" (Państwowa Służba Ochrony Zabytków we Włocławku, 1995 r.). 

Celem dziedzictwa zaś jest współczesna konsumpcja przeszłości

Gregory Ashworth

 PIASTOWSKIE POCZĄTKI WAROWNI

Początki zamku w Bobrownikach do najpewniej drewniano - ziemny gród będący siedzibą księcia dobrzyńskiego Władysława Garbatego (zm. ok. 1352 r.), który wystawił tu 10 dokumentów, w tym akty lokacji miast Rypin (1345 r.) i Lipno (1349 r.). Kwestia budowniczego zamku pozostaje niejasna. Wendyjski układ cegieł w zachodniej części warowni, doskonałe walory obronne dostrzegalne w 1391 r., a zwłaszcza rzadko spotykane w zamkach krzyżackich oskarpowanie pozwalają sądzić, że wznoszenie murowanego zamku rozpoczęto w czasie piastowskiego władania warownią (2 poł. XIV w.), a jej kontynuacja nastąpiła w okresie rządów krzyżackich. W początkach XV w. rozbudowano zamek. T. Horbacz przypuszcza, że rozbudowę tę przeprowadził Władysław Jagiełło.

Po śmierci Władysława Garbatego (ok. 1352 r.) warownia przeszła pod bezpośredni zarząd Kazimierza Wielkiego, który przewidział jej przekazanie Kaźkowi Słupskiemu. Jednak Ludwik Węgierski w 1377 r. nadał zamek bobrownicki i ziemię dobrzyńską Władysławowi Opolczykowi.

CZASY KRZYŻACKICH RZĄDÓW - ZIEMIĄ DOBRZYŃSKĄ WŁADAJĄ WÓJTOWIE Z ZAMKU W BOBROWNIKACH

Wskutek dokonanego przez Opolczyka zastawu zamku w Złotorii krzyżakom w 1391 r. zbrojnie interweniowały siły króla polskiego dowodzone przez Krystyna z Ostrowa zajmując całe terytorium ziemi dobrzyńskiej bez jej naczelnego grodu - Bobrownik, których "opolczykowska" załoga oparła się rycerzom króla dzięki posiłkom krzyżackim. Po odparciu interwencji królewskiej Władysław Opolczyk sprzedał całe terytorium krzyżakom. Odtąd władali oni ziemią dobrzyńską z zamku w Bobrownikach. W 1403 r. lokowali miasto Bobrowniki na prawie chełmińskim. Maj 1404 r. to czas ugody zawartej w Raciążku i przywracającej Królestwu Polskiemu zamek bobrownicki i terytorium ziemi dobrzyńskiej stąd zarządzane. Latem 1409 r. krzyżacy wszczęli kolejną wojnę z Polską oblegając i zdobywając miasta i zamki ziemi dobrzyńskiej w tym warownię bobrownicką 28 sierpnia 1409 r. Nie pomogły działania arcybiskupa gnieźnieńskiego Mikołaja Kurowskiego, a obrońcy dowodzeni przez Warcisława z Gotartowic skapitulowali po uszkodzeniu pewnej części budowli wskutek krzyżackiego ostrzału. Wkrótce na zamek zawitał krzyżacki wójt Brendel.

KRES WOJEN POCZĄTKIEM WŁADANIA BOBROWNICKĄ WAROWNIĄ PRZEZ STAROSTÓW GRODOWYCH KRÓLA POLSKIEGO

Rychło po bitwie pod Grunwaldem zamek wrócił do Królestwa Polskiego, co formalnie potwierdzono pokojem toruńskim z 1411 r. Polska załoga zamku pod dowództwem Dobiesława Puchały wzięła udział w udanym dla polskiej strony oblężeniu krzyżackiego zamku w Golubiu w listopadzie 1410 r. Będący pod władztwem Jagiellonów zamek w Bobrownikach został w XV w. obwiedziony murami zewnętrznymi. Stał się jedną z pierwszych w Królestwie Polskim warownią przygotowaną na ostrzał artyleryjski. Po raz ostatni krzyżacy próbowali opanować zamek w 1426 r., ale ostateczne zwycięstwo w tych zmaganiach odniósł oręż polski dając tej umęczonej ziemi spokój na następnych 200 lat.

Gdy pokój zawitał na ziemię dobrzyńską miejsce, z którego była władana przestało pełnić funkcje militarne stając się ośrodkiem administracyjnym. Rezydował tu starosta grodowy ustanawiany przez króla polskiego. Ten królewski urzędnik przewodził sądom grodzkim odbywającycm się na zamku bobrownickim, który zaledwie dwieście lat cieszył się spokojem.

W latach 1627 - 1628 przebywał w Rzeczypospolitej sekretarz poselstwa holenderskiego Abraham Boot, mediator w konflikcie polsko - szwedzkim zakończonym rozejmem w Sztumskiej Wsi. Sporządził on rysunek zamku w Bobrownikach będący jedynym źródłem ikonograficznym przedstawiających niezrujnowaną jeszcze warownię.

POPADANIE ZAMKU W RUINĘ I OSTATECZNE JEGO OPUSZCZENIE WRAZ Z UPADKIEM RZECZYPOSPOLITEJ

Bobrowniki. Widok na relikty zamku - wieży i skrzydła południowego od strony północno-zachodniej.

Rujnowanie zamku rozpoczęli Szwedzi w trakcie wojny o ujście Wisły (1626-1629). Niewiele zmieniła uchwała sejmowa dotycząca odbudowy zamku w Bobrownikach podjęta w 1641 r. Dzieła zniszczenia dopełnili Szwedzi podczas "Potopu". Wraz z rozbiorami Polski i likwidacją urzędu starosty grodowego zamek stracił funkcję użytkową. W 1789 r. oprócz zrujnowanego zamku Bobrowniki posiadały 84 domy.

Bobrowniki. Zachował się fragment czworobocznej części wieży. Część cylindryczna i stożkowa nie przetrwały.

Po 1815 r. rząd Królestwa Polskiego zezwolił na rozbiórkę zamku w celu pozyskania materiału budowlanego. 

RUINY ZAMKU W BOBROWNIKACH ARENĄ ZMAGAŃ WOJNY POLSKI Z ROSJĄ BOLSZEWICKĄ

14 sierpnia 1920 r. Bobrowniki zajęły wojska rosyjskie (bolszewickie) - 10 Dywizja Kawalerii, którą dowodził Gomin. Obsadzili oni ruiny zamku w Bobrownikach prowadząc ostrzał polskich łodzi i statków. Pierwszym był ORP "Moniuszko". Siła ostrzału wymusiła na dowódcy tego statku, dwudziestoletnim ppor. Jerzym Pieszkańskim (na rysunku obok, rys. J. Młodecka) decyzję o zacumowaniu jednostki przy brzegu Wisły, naprzeciw ruin zamku. Dowódca zdołał przeprowadzić ewakuację pasażerów i mienia. Zginął zadźgany bolszewickimi bagnetami. Rosjanie uszkodzili w rejonie ruin holownik "Lubecki" przejmując żywność z darów amerykańskich transportowaną na dwóch berlinkach. Nadmierna konsumpcja zrabowanej żywności przyniosła efekt w postaci rozstrojów żołądków najeźdźców. Desant Rosjan na drugą stronę Wisły uniemożliwiły polskie siły gen. Hausera z obozu warownego Toruń.

 

PROBLEM OCHRONY ZABYTKU I BADANIA ARCHEOLOGICZNE

Ruiny zamku w Bobrownikach to stanowisko archeologiczne nr 21 (w miejscowości Bobrowniki), 61 (na obszarze Archeologicznego Zdjęcia Polski - nr obszaru AZP 45-47). Nr wpisu do rejestru zabytków: 47/382/A. Zamek położony na prawym brzegu Wisły znajduje się w odległości ok. 350 m od dawnego miasteczka Bobrowniki, dziś siedziby władz wiejskiej gminy. 

Badania archeologiczne na zamku trwały w latach 1976 - 1984 i prowadził je Tadeusz Horbacz (Katedra Archeologii, Uniwersytet Łódzki). W trakcie prac ustalono, że zamek pobudowano na planie kwadratu o długości boków 46,5 m. Zasadniczą część mieszkalną stanowił zawarty w obrębie zamku budynek trzykondygnacyjny z piwnicami i dachem dwuspadowym. Z jego północną częścią sąsiadowała wieża będąca bramą mająca wymiary 10,5 m na 11,5 m. Naroże od strony dawnego miasteczka to wieża, z której ocalała czworoboczna, dolna część (górna była cylindryczna i wieńczył ją szczyt stożkowy). Skrzydło południowe zawierało kaplicę. Zamek obejmował powierzchnię 2160 m2, a wraz z murami zewnętrznymi - większą niż 5600 m2. Spośród znalezisk wskazać należy dwie kamienne kule o masie 30 kg, gliniane naczynia, szelągi (w tym dwa krzyżackie), kafelki z XVII w. (wym. 19 cm x 19,5 cm) i wiele innych.

Przez wiele lat władze samorządowe Gminy Bobrowniki bezskutecznie zabiegały o przejęcie ruin gotyckiego zamku. Dopiero jednak z chwilą objęcia funkcji Wójta przez Jarosława Jacka Poliwko rozpoczęto działania osiągając pozytywny rezultat. Z dniem 1 czerwca 2017 r. na mocy postanowienia Sądu Rejonowego w Lipnie z 11 maja 2017 r. ruiny gotyckiego zamku w Bobrownikach wraz z gruntami o łącznej powierzchni 1,54 ha przeszły na własność Gminy Bobrowniki. Stało się tak m.in. dzięki owocnej współpracy ze Starostą Lipnowskim Krzysztofem Baranowskim i Regionalnym Zarządem Gospodarki Wodnej w Gdańsku.

Na zdjęciu poniżej stoją od lewej: Paweł Grudowski (Skarbnik Gminy Bobrowniki), Piotr Pręgowski (radny sejmiku województwa kujawsko-pomorskiego), Jarosław Jacek Poliwko (Wójt Gminy Bobrowniki), Leszek Poliwko (inspektor ds. gospodarki gruntami i nieruchomościami w UG Bobrowniki), Bobrowniki, 13 lutego 2015 r. 

Pozostałe informacje dotyczące zamku: OBIEKTY W GMINIE BOBROWNIKI WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW

Opracował Karol Kostrzewski

Bibliografia:

1) M. Biliński, T. Lipiński, Starożytna Polska pod względem historycznym, geograficznym i statystycznym, t. I, Warszawa 1843, s. 350-352,

2) Z. Górski, A. Mietz, Stosunki własnościowe w dobrach królewskich ziemi dobrzyńskiej w drugiej połowie XVI i początkach XVII wieku [w:] "Zapiski kujawsko - dobrzyńskie", t. 7: Stosunki polityczne i społeczne w XX wieku, Włocławskie Towarzystwo Naukowe, Włocławek 1990, s. 216-218,

3) Z. Guldon, W czasach szlacheckiej Rzeczypospolitej - terytorium, ludność i stosunki gospodarczo - społeczne [w:] Studia z dziejów ziemi dobrzyńskiej XV - XX wiek, pod red. M. Wojciechowskiego, Warszawa - Poznań - Toruń 1987, s. 34, 48, 51-52,53.

4) Z. Guldon, J.Powierski, Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII - XIV wieku, s. 225, 231, 232. 

5) L. Kajzer, A. Horonziak, Budownictwo obronne ziemi dobrzyńskiej. Wstęp do badań, Państwowa Służba Ochrony Zabytków we Włocławku, Włocławek 1995, s. 21-22, 22-23, 24, 98-99, 118-121.

6) O. Krut, Zamek w Bobrownikach, Biuletyn Przewodnicki ZW PTTK Włocławek, Nr 26:1985, s. 6-13.

7) S.M. Kuczyński, Wielka Wojna z Zakonem, s. 100,117, 118, 121, 122, 127, 129, 152, 186. 

8) F. Jakubowski, Wojna 1920 r., s. 85. 

9) T. Horbacz, Zamek w Bobrownikach. Dzieje i konserwacja. Zarys problemów [w:] Stolica i Region. Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, Materiały z sesji popularnonaukowej 9-10 maja 1984 roku pod redakcją Olgi Krut - Horonziak i Leszka Kajzera, Włocławek 1995.

10) R. Łaszewski, Ziemia dobrzyńska od połowy XV wieku do upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej [w:] Studia z dziejów ziemi dobrzyńskiej XV-XX wiek, Warszawa - Poznań - Toruń 1987, s. 77.